Nếu không có đủ sữa mẹ có nên cho bé bú thêm sữa công thức?

“Tại sao con tôi bú mãi vẫn chưa no?”, “Liệu có nên pha thêm bình sữa công thức?”, “Có phải con sẽ bỏ ti mẹ nếu nếm sữa ngoài?” – Đây là những câu hỏi quen thuộc mà Bs Bích Trang BMT nhận được mỗi ngày tại phòng tư vấn hậu sản. Tâm lý lo lắng khi dòng sữa quý giá dường như chưa đủ làm con thỏa mãn là điều mẹ nào cũng trải qua, đặc biệt trong những tuần đầu sau sinh hoặc khi công việc, bệnh lý, căng thẳng khiến nguồn sữa giảm đi. 

Vậy “Nếu không có đủ sữa mẹ, có nên cho bé bú thêm sữa công thức?” – câu hỏi then chốt này cần được giải đáp dựa trên bằng chứng khoa học, kinh nghiệm lâm sàng và cả yếu tố tinh thần của mẹ.

1. Sữa mẹ – nguồn dinh dưỡng vàng và giới hạn thực tế
Không ai phủ nhận giá trị vượt trội của sữa mẹ: kháng thể IgA, lactoferrin, oligosaccharid nuôi hệ vi sinh đường ruột, tỷ lệ DHA/ARA hoàn hảo cho não bộ… WHO khuyến nghị nuôi con hoàn toàn bằng sữa mẹ trong 6 tháng đầu. Tuy nhiên, thực tế lâm sàng cho thấy 14–20 % bà mẹ gặp vấn đề giảm sản lượng sữa tạm thời hoặc kéo dài:

• Mẹ sinh mổ, mất máu nhiều, mắc đái tháo đường thai kỳ, bệnh tuyến giáp.
• Trẻ sinh non, vàng da nặng, kém sức bú.
• Mẹ phải dùng thuốc chống chỉ định cho nuôi con bằng sữa mẹ, hoặc phải cách ly với con do nhiễm trùng.
• Mẹ trở lại công việc sớm, thiếu dụng cụ hút sữa, stress kéo dài làm ức chế phản xạ tiết sữa – let-down reflex.
• Hiểu giới hạn này giúp mẹ thoát khỏi mặc cảm “không đủ tốt” nếu buộc phải tìm đến nguồn dinh dưỡng hỗ trợ.

2. Dấu hiệu cảnh báo bé đang thực sự thiếu sữa
Bs Bích Trang nhấn mạnh, không phải cứ bé quấy khóc là thiếu sữa. Bốn tiêu chí khách quan sau mới quan trọng:

• Bé đi tiểu <6 lần/ngày sau ngày thứ 5.
• Phân su kéo dài >5 ngày hoặc chuyển sang phân vàng nhưng rất ít.
• Tăng cân <150 g/tuần trong 3 tháng đầu hoặc sụt >7 % cân nặng sơ sinh sau 72 giờ.
• Khám lâm sàng: môi khô, thóp trũng, da kém đàn hồi – gợi ý mất nước.
• Jika ít nhất hai tiêu chí trên hiện diện, bác sĩ sẽ cân nhắc can thiệp, trong đó có bổ sung sữa công thức.

3. Khi nào nên bắt đầu bổ sung?

• Hướng dẫn của Học viện Nhi khoa Hoa Kỳ (AAP) và kinh nghiệm địa phương của Bs Bích Trang thống nhất:
• Vẫn ưu tiên thiết lập cữ bú mẹ 8–12 lần/ngày ở 4–6 tuần đầu.
• Nếu bất thành, có thể bổ sung sữa công thức ngay sau sinh (nhất là trẻ <37 tuần, hạ đường huyết, vàng da nặng).
• Với trẻ đủ tháng khỏe mạnh, nên trì hoãn tới khi bé 3–4 tuần tuổi – thời điểm phản xạ bú mẹ và nguồn sữa đã “ổn định” hơn, hạn chế nhầm núm vú và giảm sản xuất sữa ngược (feedback inhibitor of lactation).

4. Phác đồ “ba trụ” của Bs Bích Trang khi kết hợp sữa mẹ và sữa công thức
Trụ 1 – Tối ưu hoá nguồn sữa mẹ

• Da kề da càng sớm càng tốt, đặc biệt ngay sau mổ lấy thai.
• Hút sữa 2–3 giờ/lần, kể cả ban đêm trong 2 tuần đầu nếu bé bú kém.
• Kiểm tra ngậm bắt vú, chỉnh tư thế bú: cằm chạm ngực mẹ, môi dưới cong, tai – vai – hông thẳng hàng.
• Bổ sung 600–800 kcal/ngày, uống 2,5–3 lít nước, ngủ 5–6 giờ/đêm (chia nhỏ giấc).

Trụ 2 – Quy tắc “mẹ trước – bình sau”

• Luôn cho bé bú mẹ trước 10–15 phút mỗi cữ để kích thích tiết sữa.
• Chỉ pha thêm lượng sữa công thức vừa đủ, tránh “double feed” khiến dạ dày căng giãn, ức chế nhu cầu bú mẹ cữ sau.
• Giữa hai nguồn sữa nên cách nhau tối thiểu 15 phút để dạ dày khởi động men tiêu hóa tốt hơn, giảm trào ngược.

Trụ 3 – Phương pháp cho ăn thay thế thân thiện với việc duy trì bú mẹ

• Ưu tiên cốc thìa, ống nhỏ giọt, thìa phẳng trong 2–3 tuần đầu; hạn chế bú bình sớm nhằm tránh nhầm núm vú (nipple confusion).
• Nếu phải dùng bình, chọn núm chảy chậm (slow flow) và góc nghiêng 45°, giúp bé phải “làm việc” tương tự khi mút vú mẹ.
• Giữ tương tác mắt – da – lời ru: bé vẫn cảm nhận hơi ấm, mùi hương của mẹ, gắn kết tình cảm không hề suy giảm.

5. Lợi ích và rủi ro của sữa công thức – nhìn thẳng, nói thật
Lợi ích

• Bổ sung đầy đủ năng lượng (65–70 kcal/100 ml), protein casein-whey cân đối, vitamin D, sắt – giảm nguy cơ thiếu máu thiếu sắt ở trẻ >4 tháng.
• Tăng cân đều đặn giúp tránh hạ đường huyết kéo dài, vàng da ứ trệ, suy dinh dưỡng sớm.
• Giảm áp lực tâm lý cho mẹ, nhất là mẹ sinh đôi, mẹ đơn thân, mẹ mắc trầm cảm sau sinh.

Rủi ro tiềm ẩn

• Mất cân bằng lợi khuẩn đường ruột (ít bifidobacteria, nhiều enterobacteria), tăng nguy cơ nhiễm khuẩn tiêu hóa.
• Tăng nguy cơ dị ứng đạm sữa bò ở 2–3 % trẻ, biểu hiện chàm sữa, rối loạn tiêu hóa, máu trong phân.
• Chi phí đáng kể (1–1,5 triệu đồng/tháng) và nguy cơ nhiễm khuẩn nếu pha không đúng hướng dẫn, nguồn nước không đạt chuẩn.
• Bs Bích Trang khuyến cáo: rủi ro trên có thể giảm rõ rệt nếu mẹ duy trì song song 50–70 % lượng sữa mẹ mỗi ngày và tuân thủ nguyên tắc vệ sinh pha chế.

6. Chọn sữa công thức phù hợp

• Trẻ đủ tháng khỏe mạnh: chọn công thức chuẩn (Starter/1) có đạm whey cao, bổ sung DHA 12–17 mg/100 kcal, có GOS/FOS.
• Trẻ sinh non, nhẹ cân: dùng công thức preterm, năng lượng 80 kcal/100 ml, protein 2,4–2,6 g/100 kcal.
• Trẻ có tiền sử dị ứng gia đình: cân nhắc sữa thủy phân một phần (HA).
• Khi đã ổn định cân nặng, thử quay lại loại tiêu chuẩn; tránh lệ thuộc sữa đặc trị nếu không thật cần thiết.

7. Quy trình “giảm dần sữa công thức – tăng dần sữa mẹ”

• Nhiều mẹ nghĩ đã cho sữa công thức là sẽ gắn bó vĩnh viễn. Thực ra, quá trình lactogenesis II (tăng sản lượng sau 2–6 tuần) và galactopoiesis (duy trì sữa) vẫn diễn ra nếu:
• Tăng dần thời gian da kề da, bú đêm.
• Giảm 30 ml sữa công thức/24 h mỗi khi mẹ hút/bú thêm được 30 ml sữa mẹ ổn định 48 giờ.
• Theo dõi cân nặng 3–4 ngày/lần, nếu bé vẫn tăng >=20 g/ngày thì tiếp tục giảm.

8. Hỗ trợ vitamin và khoáng chất khi nuôi phối hợp

• Vitamin D: 400 IU/ngày cho mọi trẻ bú mẹ, kể cả bú kèm sữa công thức dưới 800 ml/ngày.
• Sắt: 1 mg/kg/ngày từ tháng thứ 4 nếu tổng sữa công thức < 500 ml/ngày.
• Probiotic: có thể bổ sung Bacillus clausii hoặc Bifidobacterium để hỗ trợ tiêu hóa khi thay đổi khẩu phần.

9. Giải đáp những lo lắng thường gặp

• “Con sẽ bỏ ti mẹ?” – Khả năng xảy ra nếu mẹ cho bình quá sớm, núm chảy nhanh; khắc phục bằng phương pháp “Paced Feeding” (cho bú bình ngắt nghỉ, đầu bình ngang tầm bầu sữa).
• “Sữa mẹ giảm không hồi lại?” – Sai. Nghiên cứu chỉ ra tuyến sữa có thể tăng sản xuất tới 250–300 ml/ngày sau 2 tuần tăng kích thích phù hợp.
• “Sữa công thức làm bé béo phì?” – Nguy cơ tăng khi mẹ pha đặc, ép bé uống hết. Hãy theo sát biểu đồ WHO, dừng sữa khi bé quay về kênh tăng trưởng chuẩn.

10. Kế hoạch hành động ngắn gọn cho mẹ

• Bước 1: Đánh giá thực trạng sữa và cân nặng cùng bác sĩ.
• Bước 2: Tối ưu hoá bú mẹ – da kề da – hút sữa.
• Bước 3: Bổ sung sữa công thức đúng chỉ định, liều lượng, phương pháp.
• Bước 4: Tái khám, cân bé 1 tuần/lần, điều chỉnh dần.
• Bước 5: Chăm sóc tinh thần mẹ: chia sẻ với gia đình, nhóm mẹ bỉm, nghỉ ngơi xen kẽ.

Kết luận
“Nếu không có đủ sữa mẹ, có nên cho bé bú thêm sữa công thức?” – câu trả lời của Bs Bích Trang BMT là “CÓ, NHƯNG CÓ ĐIỀU KIỆN”: cần đánh giá khách quan tình trạng của bé, tối ưu mọi biện pháp tăng sữa mẹ trước, lựa chọn công thức phù hợp và duy trì song song để con hưởng trọn lợi ích đôi đường. Trong hành trình nuôi con, lòng yêu thương, sự kiên nhẫn và kiến thức khoa học luôn là chìa khóa giúp mẹ tự tin. Và nếu một ngày nguồn sữa bỗng dồi dào trở lại, bình sữa công thức có thể nhẹ nhàng rời khỏi chiếc bàn đầu giường – nhường chỗ cho dòng sữa ngọt lành từ mẹ.