Vì sao mẹ sau sinh dễ cáu gắt và buồn bã

Không ít người ngạc nhiên khi thấy một bà mẹ vừa đón con chào đời lại thường xuyên giận dỗi, khóc lóc hoặc thậm chí thu mình, mệt mỏi. Thực tế, đây là hiện tượng phổ biến trên toàn thế giới, xuất hiện ở 50–80 % phụ nữ sau sinh tùy mức độ. Bs Bích Trang BMT – chuyên gia chăm sóc sức khỏe Mẹ & Bé – cho biết: “Sinh con không chỉ là sự kiện sinh học mà còn là cú ‘địa chấn’ về tâm lý. Hiểu rõ cơ chế và nguyên nhân sẽ giúp gia đình, nhân viên y tế sớm hỗ trợ, ngăn hệ lụy đáng tiếc cho mẹ và bé”.

1. Thay đổi nội tiết tố đột ngột – “con tàu lượn” cảm xúc
Khi mang thai, estrogen và progesterone tăng gấp hàng chục lần để nuôi dưỡng thai nhi. Ngay sau khi nhau thai bong, nồng độ hai hormone chủ chốt này rơi tự do — chỉ trong 3–5 ngày đã trở về mức trước khi mang thai. Sự tụt giảm đột ngột khiến hệ dẫn truyền thần kinh (đặc biệt là serotonin, dopamine) rối loạn, làm mẹ nhạy cảm, dễ xúc động, dễ bật khóc hoặc nổi cáu. Song song, tuyến giáp có thể hoạt động bất thường sau sinh; nếu hormone tuyến giáp giảm, mẹ càng mệt mỏi, buồn bã, uể oải.

2. Baby Blues và trầm cảm sau sinh
Khoảng 80 % sản phụ trải qua “baby blues” trong 2 tuần đầu với biểu hiện lo lắng, dễ khóc, cáu kỉnh, mất ngủ. Nếu triệu chứng kéo dài quá 2 tuần hoặc ngày càng nặng (mất hứng thú, tuyệt vọng, ý nghĩ làm hại bản thân/con), nguy cơ trầm cảm sau sinh rất cao. Thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới cho thấy tỉ lệ trầm cảm sau sinh dao động 10–20 %, cao hơn ở phụ nữ từng bị rối loạn cảm xúc trước đó, sinh non, con phải nằm hồi sức hoặc thiếu hỗ trợ gia đình.

3. Suy nhược cơ thể và kiệt sức
Sinh con tương đương chạy marathon nhiều giờ liền. Mất máu, thay đổi dịch thể, vết mổ tầng sinh môn hay mổ lấy thai khiến cơ thể sụt giảm hemoglobin, đau đớn kéo dài. Thêm vào đó, việc cho con bú 8–12 cữ/ngày, mất ngủ triền miên làm hệ miễn dịch suy yếu, não bộ thiếu thời gian phục hồi. Cả hai yếu tố thể chất lẫn thần kinh đều góp phần làm tâm trạng mẹ xấu đi, dễ “phát hỏa” vì những lý do rất nhỏ.

4. Áp lực tâm lý và hoàn cảnh sống
Nếu coi hormone là mồi lửa, thì áp lực xã hội chính là làn gió khiến ngọn lửa bùng lên. Thiếu kỹ năng chăm con, nỗi lo sữa về ít, tiếng khóc của trẻ, tài chính eo hẹp, mâu thuẫn vợ chồng, quan điểm nuôi con khác biệt giữa hai bên gia đình… đều đẩy mẹ đến trạng thái “quá tải”. Nghiên cứu của Đại học Toronto (Canada) cho thấy phụ nữ thiếu hỗ trợ bạn đời tăng 3 lần nguy cơ trầm cảm sau sinh so với nhóm được hỗ trợ tốt.

5. Dấu hiệu cảnh báo

• Buồn bã kéo dài, không rõ nguyên nhân
• Dễ cáu gắt với chồng, người thân, thậm chí em bé
• Mất hứng thú mọi hoạt động từng yêu thích
• Khó ngủ hoặc ngủ li bì nhưng vẫn mệt
• Ăn kém, sút cân hoặc ăn vô độ
• Khó tập trung, trí nhớ giảm
• Ý nghĩ tiêu cực, cảm giác vô dụng, tội lỗi hoặc có ý định làm hại bản thân/con

6. Yếu tố nguy cơ cao

• Tiền sử trầm cảm, rối loạn lưỡng cực, rối loạn lo âu
• Gia đình có người mắc rối loạn cảm xúc
• Sinhn non, con bị dị tật, phải nằm NICU
• Biến chứng sản khoa: băng huyết, tiền sản giật
• Bạo lực gia đình, ly thân, khó khăn tài chính

7. Hệ lụy nếu không can thiệp sớm
Không chỉ sức khỏe tinh thần mẹ suy sụp, tình trạng dễ cáu gắt, buồn bã kéo dài còn ảnh hưởng đến chất lượng chăm sóc trẻ. Nghiên cứu cho thấy mẹ trầm cảm giao tiếp bằng mắt với con giảm 50 %, ít ẵm bồng, cho bú thiếu kiên nhẫn, tăng nguy cơ chậm phát triển ngôn ngữ và hành vi ở trẻ. Gia đình cũng bất hòa, nguy cơ ly hôn cao gấp đôi so với cặp vợ chồng bình thường.

8. Giải pháp tự thân và hỗ trợ tại nhà

• Bổ sung dinh dưỡng đa dạng, nhất là sắt, DHA, vitamin D, canxi
• Tranh thủ ngủ khi bé ngủ, giãn bớt việc nhà. Liên hệ người thân hỗ trợ nấu nướng, dọn dẹp
• Duy trì vận động nhẹ nhàng sau sinh 4–6 tuần: đi bộ, yoga postnatal giúp giải phóng endorphin
• Giao tiếp: chia sẻ cảm xúc với chồng, bạn thân, nhóm mẹ bỉm, tránh ôm đồm trách nhiệm
• Thực hành thư giãn: hít thở sâu, thiền 5–10 phút mỗi ngày

Hãy nhấn mạnh và lặp lại trong đầu câu hỏi “Vì sao mẹ sau sinh dễ cáu gắt, buồn bã?” để nhắc bản thân rằng hiện tượng này có cơ sở khoa học, không phải do mẹ “khó tính” hay “yếu đuối”.

9. Hỗ trợ y tế và tâm lý
Nếu các biểu hiện trên kéo dài quá 2 tuần hoặc ngày càng tăng, cần:

• Khám bác sĩ sản khoa hoặc bác sĩ tâm thần, làm test EPDS (Edinburgh Postnatal Depression Scale)
• Tư vấn tâm lý cá nhân/cặp đôi, trị liệu hành vi nhận thức
• Sử dụng thuốc chống trầm cảm theo chỉ định (một số nhóm an toàn khi cho con bú)
• Tham gia nhóm hỗ trợ mẹ sau sinh tại bệnh viện, cộng đồng online uy tín
• Đánh giá hormone tuyến giáp, thiếu máu, thiếu vitamin B12 để điều trị kịp thời

10. Lời khuyên của Bs Bích Trang BMT
“Điều quý giá nhất mẹ dành cho con là một tâm hồn khỏe mạnh. Đừng ngại tìm kiếm giúp đỡ. Việc chia sẻ sớm, can thiệp đúng sẽ chặn đứng vòng xoáy tiêu cực, bảo vệ cả gia đình.” Bác sĩ khuyến nghị mỗi sản phụ nên được sàng lọc trầm cảm từ tuần thứ hai tới tháng thứ sáu sau sinh; đồng thời, bố và người thân cần quan sát tinh tế, không quy kết mẹ “khó chịu”, “làm quá”.

11. Hệ thống hỗ trợ nên bao gồm

• Nhân viên y tế cộng đồng đến thăm nhà hoặc gọi điện định kỳ
• Đường dây nóng tư vấn 24/7
• Các khóa học chăm sóc sơ sinh dành cho cả hai vợ chồng
• Chính sách nghỉ thai sản linh hoạt, khuyến khích cha tham gia chăm con
• Không gian “thân thiện với mẹ” tại công sở để hút, trữ sữa và nghỉ ngơi ngắn

Kết luận
Câu hỏi “Vì sao mẹ sau sinh dễ cáu gắt, buồn bã?” một lần nữa khẳng định giai đoạn hậu sản là thử thách nghiêm trọng với phụ nữ cả về sinh lý lẫn tâm lý. Nhận biết nguyên nhân, dấu hiệu, yếu tố nguy cơ và chủ động tìm kiếm hỗ trợ sẽ giúp mẹ vượt qua “đường hầm xám xịt”, trở lại quỹ đạo bình an, nuôi dưỡng con mạnh khỏe, hạnh phúc. Hãy nhớ, chăm sóc sức khỏe tinh thần cho mẹ cũng quan trọng như tiêm chủng đầy đủ cho bé – vì một gia đình trọn vẹn yêu thương.